Τα μαμούθ στην έρημο...

ΤΑ ΜΑΜΟΥΘ ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΟ…

«Τουριστική επένδυση μαμούθ υλοποιείται σύντομα στην ανατολική Κρήτη…..»
(Από τις εφημερίδες)

(ή: γιατί οι οικολόγοι διαφωνούν με τις τεράστιες τουριστικές «επενδύσεις» στην Κρήτη)


Τα τελευταία χρόνια οι διάφοροι «ειδικοί» (;;;) επι του τουρισμού, μαζί με τους «αρμόδιους» (;;;) πολιτικούς κάθε είδους και διαμετρήματος μας βομβαρδίζουν για τη «σωτηρία» που θα φέρουν στον τόπο μας οι τεράστιες τουριστικές εγκαταστάσεις με υπερπολυτελή ξενοδοχεία που περιλαμβάνουν τα πάντα, (εμπορικά κέντρα, πισίνες, spa, και, βέβαια, και γήπεδα γκόλφ…..), συνδυασμένα και με συγκροτήματα εξοχικών κατοικιών. Όλα αυτά κατά προτίμηση μέσα σε περιοχές σημαντικής οικολογικής αξίας, π.χ. του δικτύου ΦΥΣΗ 2000…
Τα ΜΜΕ συνήθως υπερθεματίζουν σε τέτοιες προτάσεις. Για την Κρήτη υπάρχουν πολλά τέτοια σχέδια σε εξέλιξη, που προωθούνται απο μεγάλες (συνήθως πολυεθνικές) επιχειρήσεις, με την απροκάλυπτη υποστήριξη υπουργών (βλ. Σουφλιάς) κ.α. κυβερνητικών παραγόντων. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και το σχέδιο για το Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού για τον Τουρισμό.
Είναι γνωστό πως οι οικολογικές ομάδες και οργανώσεις από όλη την Ελλάδα διαφωνούν με αυτή την προοπτική, και ίσως αυτό φαίνεται περίεργο τουλάχιστον για την Κρήτη, όπου ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των εισοδημάτων του πληθυσμού προέρχονται άμεσα ή έμμεσα από τον τουρισμό.
Οι λόγοι της διαφωνίας μας είναι αρκετοί και, νομίζουμε, σημαντικοί: Εχουν σχέση με το μέγεθος και το περιβαλλοντικό κόστος αυτών των εγκαταστάσεων, με τη σχέση που έχουν (ή που δέν έχουν) με την τοπική κοινωνία και την αναλογία ωφέλους/κόστους που διαμορφώνεται μακροπρόθεσμα για την περιοχή. Περιβαλλοντικοί λόγοι
Αλλοίωση του τοπίου και άλλα προβλήματα στο φυσικό περιβάλλον, σπατάλη πόρων. Εγκαταστάσεις τέτοιου μεγέθους (...μαμούθ είπαμε…) προϋποθέτουν μεγάλης κλίμακας έργα, ενώ μόνο η κατασκευή των γηπέδων γκόλφ σημαίνει απομάκρυνση του επιφανειακού στρώματος του εδάφους με την υπάρχουσα βλάστηση και την εναπόθεση τεράστιου όγκου υλικών….. (πού άραγε);;; Στη συνέχεια, μεταφορά κατάλληλου χώματος/μείγματος για υπόστρωμα ώστε να φυτευτεί ο χλοοτάπητας και να φτιαχτεί ένα εντελώς τεχνητό τοπίο που καλύπτει εκατοντάδες στρέμματα. Φυσικά, το πότισμα του χλοοτάπητα καταναλώνει τεράστιες ποσότητες νερού (άραγε, πού θα βρεθεί αυτό, όταν πιά δεν υπάρχει νερό όχι μόνο για άρδευση αλλά ούτε για ύδρευση, πλέον, σε ορισμένες περιοχές της Κρήτης); Μιλάμε για καταναλώσεις των 600-1600 κυβ. μέτρων ανα στρέμμα το χρόνο, (με το ανώτερο όριο πιθανώτερο λόγω ξηροθερμικού κλίματος και έντονων ανέμων, συχνό φαινόμενο στην Κρήτη). Αυτό σημαίνει πως ένα μεγάλο γήπεδο γκόλφ (που καλύπτει τουλάχιστον 600 στρέμματα) καταναλώνει το νερό μιάς μικρής πόλης με 10-12.000 κατοίκους! Οι πισίνες επίσης καταναλώνουν σημαντικές ποσότητες νερού, λόγω της συνεχούς εξάτμισης στη διάρκεια του καλοκαιριού.
Η συντήρηση του χλοοτάπητα απαιτεί εντατική χρήση αγροχημικών, (κυρίως εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα σε ποσότητες εξαπλάσιες ή εφταπλάσιες από αυτές της πιο εντατικής γεωργίας), που σταδιακά θα ρυπάνουν το έδαφος και τα υπόγεια νερά, και θα έχουν άμεσες ή έμμεσες επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Μην ξεχνάμε τη μεγάλη κατανάλωση νερού για ντούς, πλύσιμο ρούχων κ.λ.π., των χιλιάδων προσωρινών (αλλά και κάποιων μόνιμων) κατοίκων αυτών των μικρών πόλεων και την αντίστοιχη παραγωγή στερεών και υγρών αποβλήτων.
Για το πρόβλημα, βέβαια, της επάρκειας του νερού της περιοχής, στις μελέτες εμφανίζεται μια «μαγική» λεξούλα: Αφαλάτωση. Υποτίθεται πως το πρόβλημα λύνεται με εγκαταστάσεις που βγάζουν το αλάτι από το (γειτονικό) θαλασσινό νερό.
Αυτό στα χαρτιά φαίνεται απλό, αλλά πρέπει να επισημάνουμε πως η αφαλάτωση απαιτεί μεγάλες ποσότητες ενέργειας (υπάρχει διαθέσιμη;;;) και, επομένως, πολύ σοβαρό κόστος λειτουργίας. Υπάρχει και το πρόβλημα της διάθεσης των αλατούχων αποβλήτων (πού θα γίνει η απόρριψη) και ορισμένα άλλα που αφορούν την τελική ποιότητα του νερού.
Στην πράξη, λοιπόν, το πιό πιθανό οι επενδυτές να επιδιώξουν να καλύψουν τις ανάγκες τους οικειοποιούμενοι υδατικά αποθέματα της περιοχής (με πολιτικές πιέσεις, με παράνομες γεωτρήσεις κ.α.), εις βάρος της άρδευσης και της ύδρευσης της περιοχής.
Όπως ήδη φάνηκε, το πρόβλημα έχει να κάνει άμεσα με το μέγεθος της εγκατάστασης. Αντίστοιχες λειτουργίες και προβλήματα μπορούν να δεχτούν διαχείριση πολύ πιο εύκολα στην περίπτωση μερικών μικρών ή μεσαίων ξενοδοχείων. («Το μικρό είναι όμορφο», λέει ένα παλιό οικολογικό ρητό….).
Αναφερθήκαμε πρίν στο τοπίο, και ίσως πολλοί αναρωτηθούν τί το κακό έχει μια έκταση με χλοοτάπητες, πισίνες, και σύγχρονα μπετονένια κτίρια. Δεν πρόκειται να αναφέρουμε εδώ επιχειρήματα αισθητικής. Απλά, λέμε πως αυτό που εντυπωσιάζει τους επισκέπτες της Κρήτης (κυρίως αυτούς από τις βόρειες χώρες) είναι η ιδιομορφία του Κρητικού ξηροθερμικού τοπίου με τη φυσική του διαμόρφωση, τη χαμηλή βλάστηση, τα αρωματικά βότανα, τους ασπαλάθους, τις χαρουπιές κ.λ.π., αλλά και τα ανθρωπογενή του στοιχεία (οι φράχτες, οι πεζούλες, οι καλλιέργειες, τα γέρικα λιόδεντρα, τα λιθόστρωτα μονοπάτια…). Αυτό είναι κάτι «εξωτικό» γι αυτούς. Το πλεονέκτημα για μας είναι πως κανείς δεν μπορεί να το αντιγράψει (όπως δεν μπορεί να αντιγράψει τον πολιτισμό και την ιστορία της Κρήτης), και γι αυτό μπορούμε μόνο εμείς (αν έχουμε μυαλό….) να το εκμεταλλευτούμε ως στοιχείο «τουριστικού προϊόντος», όπως λένε οι τεχνοκράτες του τουρισμού. Αντίθετα, τις πισίνες, τα γκόλφ, τα υπερπολυτελή ξενοδοχεία μπορεί να τα φτιάξει κανείς οπουδήποτε, αρκεί να έχει τα κεφάλαια….
Το πραγματικό «φιλέτο»
Σε βάθος χρόνου, λοιπόν, μπορεί η περιοχή να καταλήξει έρημος…..Στο μεταξύ, οι «επενδυτές» δεν θα έχουν βγεί χαμένοι, ακόμα και αν η προσέλευση πελατών δεν είναι η αναμενόμενη……κι αυτό γιατί η κερδοσκοπία της γής μαζί με τις επιδοτήσεις του «αναπτυξιακού» νόμου τους είναι αρκετά. Την υπεραξία της γής τη δημιουργούν απλά και μόνο με την ανακοίνωση των μεγαλεπίβολων σχεδίων τους: οι τιμές αυξάνονται κατακόρυφα, και με δεδομένο πως έχουν φροντίσει να εξασφαλίσουν άδειες οικοδόμησης στη γή που φροντίζουν να αγοράσουν για ένα κομμάτι ψωμί, απλά τη μεταπωλούν ακριβά….…. Εκεί είναι στην πραγματικότητα το κέρδος γι αυτούς.
Εδώ πρέπει να αναφέρουμε πως σε αμφισβήτηση μπαίνει και η ύπαρξη επαρκούς πελατείας παικτών του γκόλφ: Πέρα από το γεγονός πως σε όλο τον κόσμο έχουν ήδη δημιουργηθεί πάρα πολλά γήπεδα που διεκδικούν αυτή την πελατεία (6.230 περίπου στην Ευρώπη), τα τελευταία χρόνια φαίνεται πως οι παίκτες μειώνονται,-για οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους- όπως αναφέρουν πρόσφατα δημοσιεύματα στις Η.Π.Α. Ισως, λοιπόν, τα δεκάδες γήπεδα γκόλφ που προγραμματίζονται στην Ελλάδα θα είναι τα τελευταία που θα ανοίξουν και τα πρώτα που θα κλείσουν….
Κοινωνικοοικονομικοί λόγοι
Ας δούμε όμως και τον αντίλογο…Μήπως τα οφέλη για την τοπική κοινωνία είναι τέτοια ώστε αξίζει να τα «βάλουμε στη ζυγαριά»; Ηδη από την προηγούμενη παράγραφο φάνηκε πως οι συγκεκριμένες εγκαταστάσεις αλλοιώνουν μεσοπρόθεσμα το φυσικό περιβάλλον και το συγκεκριμένο τοπίο ενός τόπου, στα οποία βασίζεται κατά κύριο λόγο η προσέλκυση επισκεπτών. Υπάρχει, λοιπόν, ένα κόστος, μια απαξίωση, που με την πάροδο του χρόνου θα χειροτερεύει.
Αυτό το πρόβλημα συνήθως ξεχνιέται, ή δεν θίγεται καθόλου, με την προοπτική της άμεσης δημιουργίας θέσεων εργασίας στις εγκαταστάσεις αυτές, έστω και εποχιακών των περισσότερων. Επίσης, θεωρείται πως, με τόσο κόσμο που θα έρθει, θα κινηθεί η ντόπια αγορά και θα κυκλοφορήσει πολύ χρήμα, με άμεση ή έμμεση συμβολή στην αύξηση εισοδημάτων για πολύ κόσμο.
Είναι όμως έτσι;
Ποιός εξασφαλίζει πως οι επιχειρηματίες θα προσλάβουν κόσμο από την περιοχή;
Πόσο θα κερδίσουν οι ντόπιοι υποψήφιοι προμηθευτές και μαγαζάτορες, όταν ο κανόνας σ’ αυτά τα συγκροτήματα είναι πως αποτελούν μια κλειστή κοινωνία, ένα είδος πολυτελούς «γκέτο», έναν ξένο θύλακα στην τοπική αγορά, με τα δικά του καταστήματα, εστιατόρια, σούπερ μάρκετ κ.λ.π., με προϊόντα που μπορούν να έρθουν από οπουδήποτε βρίσκονται φτηνότερα; Όταν σχεδόν όλος ο εξοπλισμός των εγκαταστάσεων προέρχεται από εργοστάσια πολυεθνικών, που βρίσκονται όχι μόνο εκτός Κρήτης αλλά συνήθως και εκτός Ελλάδας;
Από έρευνα που έγινε στη Σάμο πρίν λίγα χρόνια φάνηκε πως το ποσοστό των χρημάτων που ξοδεύουν οι τουρίστες (ανα άτομο) που μένει στην τοπική οικονομία είναι σαφώς μεγαλύτερο στην περίπτωση διαμονής σε μικρά ξενοδοχεία με ελεύθερη επιλογή. Πολύ μικρότερη είναι η ωφέλεια της τοπικής οικονομίας στην περίπτωση συμβάσεων μικρών ή μεγάλων ξενοδοχείων με tour operators.
Η διεθνής – αλλά και η ελληνική εμπειρία- από την εφαρμογή αυτού του μοντέλου «ενσταυλισμένου» τουρισμού δείχνει πως τα αρνητικά είναι περισσότερα από τα θετικά. Οι δυνατότητες ανάπτυξης της τοπικής οικονομίας κάθε άλλο παρά ενισχύονται με την εγκατάσταση και λειτουργία γηπέδων γκολφ. Τα γήπεδα γκολφ και οι γύρω μεγάλες εγκαταστάσεις, που συνήθως τα συνοδεύουν, λειτουργούν ανταγωνιστικά προς τις άλλες μικρές τουριστικές επιχειρήσεις, υπονομεύοντας έτσι την τοπική επιχειρηματικότητα και παραγωγικότητα.
Αυτό είναι σημαντικό, δεδομένου ότι η εναλλακτική αντίληψη για μια φιλική προς το περιβάλλον, οικονομικά βιώσιμη και αποδεκτή κοινωνικά τουριστική «ανάπτυξη» κινείται προς την κατεύθυνση δημιουργίας μονάδων μικρότερης κλίμακας (από άτομα και από συλλογικούς φορείς), που βασίζονται στην προβολή και αξιοποίηση των ιδιαιτεροτήτων του τοπικού φυσικού περιβάλλοντος, της ιστορίας και του πολιτισμού και μπορούν να συνδυαστούν με την παραγωγή/διακίνηση/προώθηση ψηλής ποιότητας τοπικών αγροτικών προϊόντων, χειροτεχνημάτων κ.α. (ενισχύοντας έτσι – αντί να αντιμάχεται- και τον άλλο σημαντικό κλάδο της οικονομίας του νησιού, τον γεωργοκτηνοτροφικό, που δυστυχώς περνά σοβαρή κρίση). Ευτυχώς, τόσο στην Κρήτη όσο και σε άλλα μέρη της Ελλάδας έχουμε αρκετά πετυχημένα παραδείγματα αγροτουρισμού, φυσιολατρικού, ιστορικού, πολιτιστικού τουρισμού κ.α. σχετικών εναλλακτικών δραστηριοτήτων, που μπορούν να χρησιμεύσουν ως πρότυπο. Πρόκειται για έναν αργό και δύσκολο δρόμο, που όμως σταδιακά οδηγεί σε τοπική αυτάρκεια, συλλογική ευημερία και κοινωνική συνοχή και δεν εξαρτάται από ουρανοκατέβατους επιχειρηματίες «σωτήρες», ούτε κινδυνεύει ιδιαίτερα από μεγάλες οικονομικές/πολιτικές κρίσεις και «ταξιδιωτικές οδηγίες» made in USA…
Οι οικολογικές και περιβαλλοντικές οργανώσεις της Κρήτης (Δίκτυο ΟΙΚΟΚΡΗΤΗ) έχουν πολλές φορές ασχοληθεί με τα παραπάνω θέματα, έχουν οργανώσει 2 ημερίδες με θέματα τις μεγάλες τουριστικές επενδύσεις και τα γήπεδα γκόλφ και έχουν συνδιοργανώσει άλλες με διάφορους φορείς. Στις εισηγήσεις των ομιλητών σ’ αυτές αλλα και σε πολλά άρθρα από τον ελληνικό και ξένο ημερήσιο τύπο και το διαδίκτυο (που μπορείτε να τα βρείτε στον δικτυακό τόπο: www. ecocrete.gr) βασίστηκε το κείμενο αυτό.
Στις 9 Μαΐου συζητείται στο Συμβούλιο της Επικρατείας η προσφυγή που έχουν υποβάλει οι οργανώσεις του Δικτύου ΟΙΚΟΚΡΗΤΗ, μαζί με 300 περίπου πολίτες και πολλούς άλλους τοπικούς φορείς κατά της δημιουργίας τεράστιας τουριστικής επένδυσης από την Αγγλική εταιρεία Minoan-Loyalward (έξη τουριστικά χωριά συνολικής δυναμικότητας 7000 κλινών, τρία γήπεδα γκολφ, 730 πισίνες, συνεδριακό κέντρο, εργοστάσιο αφαλάτωσης, δύο μονάδες επεξεργασίας υγρών αποβλήτων και διάφορες αθλητικές και άλλες εγκαταστάσεις) σε έκταση 26.000 στρεμμάτων στη χερσόνησο στην ανατολική άκρη της Κρήτης, που παραχωρείται για 40 (ουσιαστικά για 80 χρόνια) από τη Μονή Τοπλού, μέσω του Ιδρύματος «Παναγία η Ακρωτηριανή». Πρόκειται για το πιο ακραίο σχέδιο από τα 8-10 που προωθούνται σε διάφορα μέρη της Κρήτης (Ζάκρος, Μάταλα κ.α.). Η προσφυγή έχει να κάνει τόσο με τη νομιμότητα της μεταβίβασης της γής στο ιδρυμα όσο και με τη «φέρουσα ικανότητα» του οικοσυστήματος της περιοχής, κατά πόσο δηλ. μπορεί να αντέξει τη διαμονή και εξυπηρέτηση 14.000 μόνιμων/εποχιακών κατοίκων (σε έναν δήμο που τώρα έχει 2500 κατοίκους) χωρίς ανεπανόρθωτες καταστροφές. Αυτή η μικρή πόλη, ουσιαστικά, με ξενοδοχεία, εξοχικές κατοικίες και 3 γήπεδα γκόλφ, θα λειτουργεί ως μία μονοπωλιακή τουριστική επιχείρηση, μέσα σε περιοχή με το Μινωικό οικισμό Ιτανο και με πλήθος άγνωστες θαμμένες ακόμα αρχαιότητες, περιοχή ενταγμένη στο Δίκτυο «ΦΥΣΗ 2000» με το διάσημο φοινικόδασος Βάϊ στα πόδια της….
Με το σύνθημα «Σώστε το Κρητικό Τοπίο» πλήθος Ελλήνων και ξένων υποστηρίζουν την εκστρατεία συλλογής υπογραφών εναντίον της δημιουργίας αυτών των «Φαραωνικών» εγκαταστάσεων (http://www.thepetitionsite.com/1/Save-the-Cretan-landscape).
Σε ένα νησί όπως η Κρήτη που απειλείται πραγματικά με ερημοποίηση (κυρίως το ανατολικό κομμάτι του, αλλα όχι μόνο), και όπου τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά προβλήματα που προκαλούνται από το μοντέλο του μαζικού τουρισμού και της ανεξέλεγκτης «ανάπτυξης» είναι ολοφάνερα, θα πρέπει όχι μόνο να υπάρξει μια απόρριψη των σχεδίων που προαναφέρθηκαν, αλλά και μια συνολικά διαφορετική πορεία. Στην αντίθετη περίπτωση, είναι πολύ πιθανό σε λίγα χρόνια οι εγκαταστάσεις των επενδύσεων-μαμούθ να καταλήξουν να κείτωνται σε ένα ερημωμένο (φυσικό και κοινωνικό) τοπίο…
Χανιά, Μάης 2008
Γ. Βλοντάκης
Γεωπόνος-Περιβαλλοντολόγος

(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Χανιώτικα Νέα» στις 6/5/2008)



Πηγές
1. Block, B.: Desalination Raises Environmental, Cost Concerns. Από το www.worldwatch.org, 28-4-2008.
2. Rackham, O.: “Tourism, Golf, and the Cretan Landscape: reconciling their encounter?” Εισήγηση στην ημερίδα «Γήπεδα γκολφ: Ποιά τουριστική ανάπτυξη θέλουμε στην Κρήτη;» Πάνορμο Ρεθύμνου, 21-5-05.
3. Rackham, O, Moody J.: “Harsh course of nature”. Is a remote peninsula with great archaeological and environmental importance really a suitable site for a golf course and resort? Αρθρο στην εφημερίδα “The Guardian”, 5-3-2008.
4. Ανδριώτης, Κ.: «Επιπτώσεις τουριστικών επενδύσεων μεγάλης κλίμακας». Εισήγηση στην ημερίδα «Μεγάλες τουριστικές επενδύσεις στην Ανατολική Κρήτη», Σητεία 27-1-06).
5. Δαναλάτος, Ν.: «Γήπεδα γκολφ: Επιπτώσεις στους υδατικούς και εδαφικούς πόρους και το ζήτημα της ερημοποίησης της Κρήτης». Εισήγηση στην ημερίδα «Γήπεδα γκολφ: Ποια τουριστική ανάπτυξη θέλουμε στην Κρήτη;» Πάνορμο Ρεθύμνου, 21-5-05.
6. «ΙΟΣ» : «Το έγκλημα με τις 18 τρύπες». Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 3-4-2005.

7. Καπετανάκη-Μπριασούλη, Ε.: «Γήπεδα γκολφ και ανάπτυξη: Ορατές και αόρατες πτυχές της σχέσης τους». Εισήγηση στην ημερίδα «Γήπεδα γκολφ: Ποια τουριστική ανάπτυξη θέλουμε στην Κρήτη;» Πάνορμο Ρεθύμνου, 21-5-05.
8. Καπετανάκη-Μπριασούλη, Ε.: «Θέρετρα γκόλφ και τοπικές κοινωνίες: Προϋποθέσεις βιώσιμης συνύπαρξης». Εισήγηση στην ημερίδα «Μεγάλες τουριστικές επενδύσεις στην Ανατολική Κρήτη», Σητεία 27-1-06).
9. McGee, T.: «Η ανάδυση του γκόλφ δίσκου: μια πιο πράσινη εναλλακτική λύση στο κλασικό γκόλφ (με μπαλάκι)». Αρθρο στο αμερικάνικο περιοδικό Treehugger (Μάρτης 2008). (Από το www.ecocrete.gr).
10. Minoan-Loyalward: 13 απαντήσεις για το Κάβο Σίδερο. (Από το www.ecocrete.gr).
11. Σχίζας, Γ.: «Εναλλακτικές μορφές τουρισμού: η προοπτική μιάς βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης». Εισήγηση στην ημερίδα «Γήπεδα γκολφ: Ποια τουριστική ανάπτυξη θέλουμε στην Κρήτη;» Πάνορμο Ρεθύμνου, 21-5-05.
12. Σχίζας, Γ.: «Οικοτουρισμός και εικονικός τουρισμός». Ανακοίνωση στην 5η Παγκρήτια Συνάντηση Περιβ/κών Οργανώσεων. Ηράκλειο, 9-12-2006.

13. Τερκενλή, Θ.: «Το πολιτισμικό τοπίο στον κόσμο των σύγχρονων αλλαγών και το ζήτημα της τοπικής ταυτότητας». Εισήγηση στην ημερίδα «Γήπεδα γκολφ: Ποια τουριστική ανάπτυξη θέλουμε στην Κρήτη;» Πάνορμο Ρεθύμνου, 21-5-05.
14. Vitello, P.: «Περισσότεροι Αμερικανοί εγκαταλείπουν το γκόλφ». Αρθρο στην εφημερίδα New York Times, 21-2-2008. (Από το www.ecocrete.gr).
15. WWF Ελλάς: «Η Θέση του WWF Ελλάς για το Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού για τον Τουρισμό». Δελτίο Τύπου της 16ης-6-07.
16. Χατζημιχάλης, Κ.: «Τοπική/Περιφερειακή ανάπτυξη και τουριστικές επενδύσεις: Τα κρίσιμα ερωτήματα». Ανακοίνωση στην 5η Παγκρήτια Συνάντηση Περιβ/κών Οργανώσεων. Ηράκλειο, 9-12-2006.
12. Χλύκας ;«Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις από μεγάλα έργα», μια αξιολόγηση της Μ.Π.Ε. της επένδυσης της Loyalward Ltd στο Κάβο Σίδερο. (Απομαγνητοφωνημένη εισήγηση στην ημερίδα «Μεγάλες τουριστικές επενδύσεις στην Ανατολική Κρήτη», Σητεία 27-1-06). (Από το www.ecocrete.gr).